Özet

Blokzincir teknolojisinin bulunması ile blokzincir temelli varlıklar ortaya çıkmıştır. Blokzincir temelli varlıklardan kaynaklanan uyuşmazlıklar da meydana gelmiştir. Bu uyuşmazlıkların uzman kişiler tarafından tahkim yolu ile çözümlenmesi en adil uyuşmazlık çözüm yöntemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Blokzincir teknolojisinin merkeziyetsiz yapısı nedeni ile de uyuşmazlıkların çözümlenmesine metaverse platformları üzerinden tahkim yargılaması yapılması, uyuşmazlığın tarafları açısından en hızlı yöntem olacaktır. Bu çalışmamızda, blokzincir kaynaklı uyuşmazlıkların tahkim yolu ile çözümlenmesi ve bu aşamada metaverse platformlarının kullanılması ele alınacaktır.

1. Giriş

Kripto varlıklar, veri bloklarından oluşan dizinden oluşan blokzincirlerinden oluşmaktadır.¹ Blokzinciri, bloklara kayıtlı olan verilerin değiştirilemez şekilde muhafaza edildiği, yeni blokların ve verilerin eklenmesiyle genişleyen merkeziyetsiz bir veritabanıdır.² Blokzincir ve kripto varlıklar; internetin bulunmasının teknolojide ve hayatımızda meydana getirdiği gelişme ve değişim gibi bir değişimin başlangıcı olmuştur. Blokzincir ve kripto varlıklar; teknoloji, finans, hukuk, sağlık olmak üzere hayatımızın bütün alanına etki edecek ve bu etkisi zamanla genişleyecektir. Blokzincir temelli varlıkların gelişmesi ve yaygınlaşması için uyuşmazlıkların hızlı ve adil bir şekilde çözüme kavuşmasının büyük önemi bulunmaktadır. Blokzincir, akıllı sözleşmeler ve NFT’ler için geçerli olan açık ve net bir hukuki dayanak yoktur.

2. Blokzincir Temelli Varlıklar

2.1. Genel Olarak

Blokzincir, sürekli şekilde yeni birtakım işlemlerin bloklar şeklinde zincirleme olarak eklenmesi sonucunda dağıtık bir veri tabanında tüm verilerin kaydedildiği bir teknolojik olgu olarak tanımlanabilir.³ Blokzincirler, yeni bir yazılım dili olarak tarif edilebilir. Herkes, bu yazlım dilini farklı şekilde yorumlayarak yeni bir şey ortaya çıkarabilir. Blokzincirler, ilk olarak kripto para olan bitcoin ile ortaya çıkmış olup NFT ve akıllı sözleşmeler ile gelişmesine devam etmiştir.

Akıllı sözleşmeler, NFT’ler ve metaverse, blokzincirde çalışan yapılardır. Blokzincir teknolojisi, paradan, menkul eşyaya, bir motorlu taşıttan herhangi bir fikir ve sanat eserine, birçok varlığın mülkiyetinin veya zilyetliğinin el değiştirmesinde kullanılabilmektedir.⁴

Blokzincir ağında yer alan her kullanıcının, dijital imzalama ve doğrulama için açık anahtar (punlic key) ve özel anahtar (private key) olmak üzere asimetrik şifreleme yöntemiyle şifrelenmiş iki anahtarı bulunmaktadır.⁵ Belirli yöntemlerle sayısallaştırılan imza anlamına gelen dijital imza, blokzincirdeki verilerin güvenliğini ve bütünlüğünü sağlamanın önemli bir aracıdır.⁶

Blokzincirde, merkezi olarak tutulan veri tabanlarının aksine, tek bir kişi veya kurum taraf tarafından değil, eşler arasında tutulan ağlarda veriler saklanır.⁷ Blokzincir teknolojisinin merkeziyetsiz olması nedeni ile blokzincir temelli varlıkları da merkeziyetsiz veya ülke sınırlarını aşan bir yapıya sahip olduğunu kabul edebiliriz.⁸ Buna dayanarak da blokzincir temelli her varlığı, milli hukuklar çerçevesinde yabancılık unsuru taşıdığını kabul ederek uyuşmazlıkları çözmeye çalışmamız daha isabetli olacaktır.⁹

2.2. Kripto Paralar

Kripto paralar, veriden ve koddan oluşan bir varlıktır.¹⁰ Kripto paralar, blokzincire sahiptirler.

Whitepaper, bir kripto varlığın arzında, o varlık hakkında kamuoyuna gerekli hukuki, teknik, operasyonel ve idari bilgileri sunmak amacıyla hazırlanan belgedir.¹¹ Bu belge, kripto varlık arzlarında ve kripto varlık işlemlerinde uyulacak temel bilgileri içermektedir.¹² Whitepaper, içerdiği izahat ve beyanlarla ICO yapanlar, KVHS’ler ve ICO’ya katılanların arasındaki hukuki ilişki bakımından bir çözüm ve yorum rehberidir.¹³

Kripto Varlık Hizmet Sağlayıcılar (KVHS), karipto para veya diğer kripto varlıklarla ilgili arz, listeme, saklama, alım satım işlemlerinin yapıldığı hizmet sağlayıcılarıdır.¹⁴

Blokzincir üzerindeki işlemlerin değiştirilemezliği, hata hallerinde geri alınamayan işlemlerin ortaya çıkmasına yol açmaktadır.¹⁵ Bu tür hatalı işlemlerin düzeltilememesi, geri alınamaması, bunlardan kaynaklanan uyuşmazlıkların çözümünü sağlayan bir kurum, sistem ve yapının olmaması da şu an için işaret edilesi gereken önemli bir diğer güçlüktür.¹⁶ Spekülatif ilk veya ikinci arzların artması piyasaya olan ilgili ve güveni azaltacak, uyuşmazlık ve davaları arttıracaktır.¹⁷

KVHS tarafından verilen hizmetlerde çeşitli riskler bulunmaktadır. bu riskler; siber saldırı neticesinde kripto varlıkların çalınması veya kaybolması, müşterilere ait varlıkların haksız bir şekilde KVHS tarafından başka hesaplara transfer edilmesi, KVHS tarafından müşterinin hesaplarına erişiminin engellenmesi, müşteriler tarafından yapılan işlemlerin süresinde yerine getirilmemesinden dolayı meydana gelen kayıplar, KVHS tarafından müşterilere ait kripto varlıkların kendi borçlarına teminat olarak gösterilmesi gibi riskler bulunmakta olup, bu tür olayların yaşanması halinde KVHS ile müşteriler ve üçüncü kişiler arasında hukuki uyuşmazlıklar meydana gelecektir.¹⁸

2.3. Akıllı Sözleşmeler

Akıllı sözleşmeler, kararlaştırılmış sözleşme şartlarını otomatik olarak ifa eden blokzincir temelli bir dijital sözleşmedir. Akıllı sözleşmeler, şu anda sadece ethereum blokzinciri üzerinden yapılabilmektedir. Ethereum, kamuya açık ve zincir modellemesiyle hesap yapan, yeni nesil bir işletim sistemidir.¹⁹

Blokzincir sayesinde akıllı sözleşmeler, güçlü bir yapıya sahip olurlar. Akıllı sözleşmeler, blokzincirden aldıkları güçle kâğıt belgelere, ıslak imzalara, hâkim ve avukatlara olan ihtiyacı ortadan kaldırır.²⁰ Ancak akıllı sözleşmeler, taraflar arasındaki sözleşme şartlarını ve bunların ifasını otomatik olarak belirlemiş olsa da ifa işleminin sonuçlanması açısından bir hukuk sistemine ihtiyaç duymaktadır.²¹ Örneğin; taşınmaz satışına ilişkin olarak programlanmış bir akıllı sözleşmenin ifa edilebilmesi için taşınmazın bulunduğu ülke hukukuna göre tescil işlemlerinin yapılması gerekmektedir.

Sözleşmeler her ne kadar akıllı da olsa, akıllı sözleşme kodlarını yazan insan olduğu için her zaman hata olacaktır. Taraflar arasındaki anlaşma şartlarının yanlış kodlanması, doğrulama şartlarının hatalı algılanması, ayıplı ürün teslimi gibi çeşitli uyuşmazlıklar meydana gelmesi her zaman söz konusu olabilir. Akıllı sözleşmelerin uygulama alanı genişledikçe yeni uyuşmazlıklarında meydana gelmesi kaçınılmazdır.

Akıllı sözleşme taraflarından kaynaklanan uyuşmazlıklar veya farklı hukuki sorunlarda ortaya çıkabilir. Örneğin; taraflardan birisinin iflas etmesi durumunda bu kişiye ait banka hesaplarında hukuksal tedbir konulacağı için akıllı sözleşme kapsamında kendisine mal satan satıcının parası, alıcının hesabında tedbir olması nedeni ile yapılamayacaktır. Bu durumda ilgili ülke hukukuna göre işlem yapılması gerekmektedir.

Taraflar, akıllı sözleşmelerin içerisinde uyuşmazlıklarda uygulanacak ülke hukukunu ve yargı yerini seçerek kodlayabilirler.²²

2.4. NFT (Non-Fungible Token)

NFT (Non-Fungible Token), blokzincir teknolojisinin bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır.²³ NFT’ler; oyunlar, tablolar, fotoğraflar gibi fikri ürünlere entegre ya da bunlardan hareketle fikir ve sanat eserleri ile ilişkili şekilde üretilmektedir.²⁴ NFT’ler klasik anlamda tokenlardan farklı şekilde fikir ve sanat eserlerinde görülen teklik ve özgünlük olgularının teknolojik olarak farklı bir yansımasıdır.²⁵

NFT’ler de kendi blokzincirine sahip değildir. NFT’lerin genel itibariyle ethereum, binance coin, avax ve diğer yeni nesil blokzincirler üzerinde farklı versiyonlarının geliştirilmesi mümkündür.²⁶ NFT, bir eserin orijinalliğini blokzinciri ile temin etmekte ve korumaktadır.²⁷

Kripto paralar ile NFT’leri birbirinden ayıran en önemli özellik, kripto paralar misli bulunan varlıklar olmasına rağmen NFT’ler eşsiz ve misli bulunmayan tek bir varlık olarak ortaya çıkmaktadır.²⁸

NFT’ler ve akıllı sözleşmeler arasındaki temel fark, NFT’lerin akıllı sözleşmeler ile desteklenen dijital varlıklar olmasıdır.²⁹ Akıllı sözleşmeler, NFT’lerin devredilebilirliğini ve sahipliğini kontrol eden bir sistemdir.³⁰ NFT, sahibine merkeziyetsiz bir blokzincir ağında mülkiyet ilişkisi ve NFT sürecinin geçmişine dair silinemez olan bilginin yine blokzincir ağı üzerinde saklanma olanağı tanımaktadır.³¹ NFT’lerde meydana gelen uyuşmazlıklar, onları kontrol eden akıllı sözleşme ile çözümlenebilmektedir.

NFT’lerden kaynaklanan uyuşmazlıklardan birisi, hak sahibi olmayan birisinin başkasına ait eseri NFT eserine dönüştürerek dijital platformlarda haksız olarak satışa sunmasıdır.³² Yaşanmış bir uyuşmazlıkta, başkasına ait bir karikatürün, izinsiz surette NFT Pazar yeri platformunda bir kullanıcı tarafından NFT’ye dönüştürülerek satışı gerçekleşmiştir. Çin Hangzhou İnternet Mahkemesi önüne gelen uyuşmazlıkta mahkeme tarafından NFT’yi haksız olarak yayınlayan platformun tazminat ödemesine ve ihlali oluşturan NFT’nin eater hesaba (blokzincir üzerindeki veriler silinemese de kripto varlıklar için aynı sonucu doğuracak şekilde bunların herhangi bir işleme konu edilmesine imkân tanımayan, özel anahtarı bulunmayan hesaba gönderilerek dolaşımının durdurulmasına karar vermiştir.³³

Bir başka uyuşmazlıkta ise; OpenSea platformunda iki NFT’nin çalındığı iddiasıyla başlayan yargılamada 2022 yılının Nisan ayında verilen karar ile Birleşik Krallık Yüksek Mahkemesi, NFT’lerin eşya niteliğinde olduğuna hükmetmiş ve böylece dijital varlıkların mülkiyet hakkına konu olduğu görüşünü benimsemiştir.³⁴

2.5. Metaverse

Metaverse; üst, öte anlamına gelen “meta” kelimesi ile evren anlamına gelen “universe” kelimesinin birleşmesinden meydana gelmiştir.³⁵ Metaverse; kişilerin sanal dünyada “avatar” ismi verilen ve kişiler tarafından karakterize edilen sanal bireyler vasıtasıyla dolaşım halinde oldukları dijital olarak oluşturulmuş bir ortamdır.

Blokzincir teknolojisinin metaverse açısından en çarpıcı yönlerinden birisi, aracılar olmaksızın güvenli bir sistem önermesidir. Metaverse’ün ödeme vasıtası, blokzincirdeki kripto varlıklardır.³⁶ Günümüzde birçok Metaverse platformunda kullanılan para birimi olarak bu platformlar tarafından yaratılan token’ların kullanıldığı bilinmektedir. Örnek vermek gerekirse, Decentraland tarafından MANA, Axie Infinity tarafından AXS, Sandbox tarafından ise SAND şeklinde bu platformlar tarafından token şeklinde yaratılan kripto varlıklar kullanılmaktadır.³⁷

Metaverse teknolojisindeki avatarlar, bazı platformlar tarafından blokzincir teknolojisinin bir ürünü olan NFT formatında yaratılmaktadır.³⁸

Metaverse’te gerçekleşen ve başta fikri mülkiyet hukuku, kişisel verilen korunması hukuku, rekabet hukuku, vergi hukuku olmak üzere çeşitli hukuk alanları ile ilişkilerin görüldüğü davalarla yoğun bir şekilde karşılaşılması oldukça yüksektir.³⁹ Örnek olarak, “2021 yılında “the National Music Publishers Assn.”, temsil ettiği müzisyenlerin şarkılarının Roblox şirketi tarafından izin alınmadan ve herhangi bir ödeme yapılmadan bilgisayar oyununda kullanıldığı ve dolayısıyla telif haklarının ihlal edildiği iddiasıyla şirkete karşı 200 milyon dolar değerinde tazminat davası açacağını duyurmuştur.⁴⁰

3. Tahkim

3.1. Genel Olarak

Tahkim, hukukun tahkim yolu ile çözümlenmesine izin verdiği konular kapsamında olmak koşuluyla, taraflar arasında doğmuş veya doğabilecek uyuşmazlıkların mahkeme yerine, hakem adı verilen kişiler aracılığıyla kesin ve bağlayıcı olarak çözümlenmesi konusunda tarafların anlaşmalarıdır.⁴¹

Hukukumuzda tahkim; 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu, 6570 sayılı İstanbul Tahkim Merkezi Kanunu ve 4501 sayılı Kamu Hizmetleri ile İlgili İmtiyaz Şartlaşma ve Sözleşmelerinden Doğan Uyuşmazlıklarda Tahkim Yoluna Başvurulması Halinde Uyulması Gereken İlkelere Dair Kanun’da düzenlenmiştir.

4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu, hukukumuzda milletlerarası tahkim kurallarını düzenleyen temel mevzuat niteliğindedir. 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanununda ise milli tahkim hükümleri düzenlenmiştir. HMK’nın 407. Maddesi gereğince HMK’daki tahkim hükümleri; 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanununun tanımladığı anlamda yabancılık unsuru içermeyen ve tahkim yerinin Türkiye olarak belirlendiği uyuşmazlıklar hakkında uygulanır.

Yukarıda belirtmiş olduğumuz üzere, blokzincir temelli her varlığı, milli hukuklar çerçevesinde yabancılık unsuru taşıdığını kabul ederek uyuşmazlıkları çözmeye çalışmamız daha isabetli olacaktır.⁴² Bu durumda, uyuşmazlıklar yabancılık unsuru ihtiva edeceğinde dolayı 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu kapsamında girecektir. Bu nedenle, 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu kapsamında tahkim şartlarını özet olarak incelememiz gerekmektedir.

3.2. 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu Gereğince Tahkim Şartları

3.2.1. Tahkim Anlaşmasının Olması

Tahkim anlaşması, tarafların, sözleşmeden kaynaklansın veya kaynaklanmasın aralarında mevcut bir hukuki ilişkiden doğmuş veya doğabilecek uyuşmazlıkların tümünün veya bazılarının tahkim yoluyla çözülmesi konusunda yaptıkları anlaşmadır. Tahkim yargılaması yolu, devlet mahkemeleri yerine yargılama yapma yetkisi verilen özel bir uyuşmazlık çözüm mekanizmasındır. Tahkim yargılamasının söz konusu olabilmesi için tarafların bu konuda bir anlaşma yapmış olması gerekmektedir. Taraflar arasında tahkim anlaşması yoksa tahkim yargılaması yoluna gidilemeyecektir.

MTK’nun 4. Maddesinde, bu husus belirtilmiş olup taraflar arasındaki anlaşmanın şekli geniş tutulmuştur. Bu maddeye göre;

Tahkim anlaşması, asıl sözleşmeye konan tahkim şartı veya ayrı bir sözleşme ile yapılabilir. Tahkim anlaşması yazılı şekilde yapılır. Yazılı şekil şartının yerine getirilmiş sayılması için, tahkim anlaşmasının taraflarca imzalanmış yazılı bir belgeye veya taraflar arasında teati edilen mektup, telgraf, telek, faks gibi bir iletişim aracına veya elektronik ortama geçirilmiş olması ya da dava dilekçesinde yazılı bir tahkim anlaşmasının varlığının iddia edilmesine davalının verdiği cevap dilekçesinde itiraz edilmemiş olması gerekir. Asıl sözleşmenin bir parçası haline getirilmek amacıyla tahkim şartı içeren bir belgeye yollama yapılması halinde de geçerli bir tahkim anlaşması yapılmış sayılır. Tahkim anlaşması, tarafların tahkim anlaşmasına uygulanmak üzere seçtiği hukuka veya böyle bir hukuk seçimi yoksa Türk hukukuna uygun olduğu takdirde geçerlidir.

3.2.2. Yabancılık Unsuru

MTK’nun 1. Maddesi gereğince; yabancılık unsuru taşıyan ve tahkim yerinin Türkiye olarak belirlendiği veya MTK hükümlerinin taraflar ya da hakem veya hakem kurulunca seçildiği uyuşmazlıklar hakkında MTK uygulanır.

MTK’nun 2. Maddesi gereğince, aşağıdaki hallerden herhangi birinin varlığı, uyuşmazlığın yabancılık unsuru taşıdığını gösterir ve bu durumda tahkim, milletlerarası nitelik kazanır.

• Tahkim sözleşmesinin taraflarının yerleşim yeri veya olağan oturma yerinin ya da işyerlerinin ayrı devletlerde bulunması.
• Tahkim yerinin, tarafların yerleşim yeri veya olağan oturma yerinin ya da işyerlerinin bulunduğu ülkeden farklı bir ülkede bulunması durumunda, yabancılık unsurunun var olduğu ve tahkimin milletlerarası nitelik kazandığı ifade edilmektedir.
• Asıl sözleşmeden doğan yükümlülüklerin önemli bir bölümünün ifa edileceği yerden veya uyuşmazlık konusunun en çok bağlantılı olduğu yerden, başka bir devlette bulunması da tahkime yabancılık unsuru kazandıracaktır.
• Tahkim sözleşmesinin dayanağını oluşturan asıl sözleşmeye taraf olan şirket ortaklarından en az birinin yabancı sermayeyi teşvik mevzuatına göre yabancı sermaye getirmiş olması veya bu sözleşmenin uygulanabilmesi için yurt dışından sermaye sağlanması amacıyla kredi ve/veya güvence sözleşmeleri yapılmasının gerekli olması durumunda, uyuşmazlığın yabancılık unsuru taşıdığını göstermektedir.
• Tahkim sözleşmesinin dayanağını oluşturan asıl sözleşme veya hukuki ilişkinin, bir ülkeden diğerine sermaye veya mal geçişini gerçekleştirmesi durumu, yabancılık unsuru olarak kabul edilmiştir.

3.2.3. Tahkime Elverişlilik

MTK’nun 1. Maddesi gereğince, Türkiye’de bulunan taşınmaz mallar üzerindeki aynî haklara ilişkin uyuşmazlıklar ile iki tarafın iradelerine tabi olmayan uyuşmazlıklarda uygulanmaz. Prensip olarak borçlar hukuku alanındaki ilişkilerden doğan uyuşmazlıklar ve taraflar arasındaki borç ilişkilerinden kaynaklanan uyuşmazlıkların tahkim yolu ile çözümlenmesi mümkündür.⁴³

3.2.4. Tahkim Yeri

Tahkim yeri, hakem veya hakem kurulunun kararını vereceği yeri ifade etmektedir.⁴⁴ MTK’nun 1. maddesi gereğince; yabancılık unsuru taşıyan ve tahkim yerinin Türkiye olarak belirlendiği veya MTK hükümlerinin taraflar ya da hakem veya hakem kurulunca seçildiği uyuşmazlıklar hakkında MTK uygulanır. Kanunda açıkça belirtildiği üzere, MTK’nun uygulanabilmesi için tahkim yerinin Türkiye olması gerekmektedir.

MTK’nun 9. maddesi gereğince; tahkim yeri, taraflarca veya onların seçtiği bir tahkim kurumunca serbestçe kararlaştırılır. Bu konuda bir anlaşma yoksa tahkim yeri, hakem veya hakem kurulunca olayın özelliklerine göre belirlenir.

Tahkim yeri, hukuki sonuçlara bağlanan bir kavramdır. Tahkim yeri, tahkime uygulanacak hukukun belirlenmesi, hakem kararlarının iptal sebepleri, tahkim anlaşmasının geçerliliği, tahkime elverişlilik, hakem kararlarının tenfiz engellerinin bulunup bulunmadığının belirlenmesi gibi konularda önemli hukuki sonuçlar doğurmaktadır.⁴⁵ Bu nedenle, tahkim anlaşmalarında tahkim yerinin de açıkça belirtilmesi en uygun yöntemdir.

İnternet ortamında gerçekleştirilen tahkim, herhangi bir coğrafi yerde yapılmış kabul edilmeyeceğinden dolayı tahkim yeri olarak coğrafi bir yer belirlenmesi gerekmektedir.⁴⁶ Böylelikle tahkim yerine bağlanan hukuki sonuçlarda herhangi bir eksiklik yaşanmayacaktır. MTK m.9/1 ve HMK m.425/1 gereğince; tahkim yeri, taraflarca veya onların seçtiği tahkim kurumunca serbestçe belirlenir; bu konuda bir anlaşma yoksa, hakem tarafından olayın özelliklerine göre belirlenir.

3.2.5. Tahkimde Duruşmalar

Hakem veya hakem kurulu, tarafların sözlü beyanlarını almak, taraflardan veya bilirkişilerden açıklama istemek, tanık dinlemek gibi nedenlerle duruşma yapabilir.⁴⁷ Tahkim duruşmalarının zaman açısından herhangi bir kısıtlaması bulunmamaktadır. Duruşmalar günlerce bile sürebilmektedir.

MTK m.9/2’de belirtildiği üzere; hakem veya hakem kurulu, tahkim yargılamasının gerektirdiği durumlarda önceden taraflara bildirmek kaydıyla bir başka yerde de toplanabilir ve duruşma yapabilir. Tahkim yeri olarak belirlenen yerden başka bir yerde toplanılması, hukuki sonuçlara bağlanan tahkim yerinde herhangi bir değişiklik meydana getirmemektedir.

4. Blokzincir Uyuşmazlıkları Yönünden Tahkim

Kripto varlıklar, internet üzerinden sanal cüzdanlara aktarılması suretiyle hayata geçirildiğinden dolayı herhangi bir yer veya ülkeye bağlı değildir. Kripto varlıklar, dünyanın herhangi bir yerinde yapılabilir ve dünyanın herhangi bir yerindeki kişi de buna katılabilir. Bu durum yabancılık unsuru içeren hukuki ilişkileri ortaya çıkarmaktadır.⁴⁸

Kripto paralar, NFT’ler ve metaversde yapılan işlemler genel olarak yatırım amacıyla yapıldığından dolayı bu işlemleri yapanları tüketici olarak değerlendiremeyeceğimizi düşünmekteyiz. KVHS’larından alınan hizmetlerin de tüketici işlemi sayılmaması gerekmektedir; çünkü Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun m.3/(k,l) kapsamında belirtilen tüketici işlemi kriterlini taşımamaktadır.⁴⁹ Akıllı sözleşmeler ise, TKHK kapsamındaki sözleşme şartlarına uymadığından dolayı tüketici sözleşmesi sayılamayacaktır.

Hızlı gelişen bir teknolojik yapıya sahip olması ve sürekli genişlemesi nedeni ile blokzincir temelli varlıklardan kaynaklanan uyuşmazlıkların; bu teknolojiden uzak olan ve genel olarak uzmanlıklara sahip olmayan devlet mahkemeleri hakimlerinin çözüme kavuşturulması olanaksız gibi görünmektedir. Hakimler, bilmedikleri ve hatta teknolojik alt yapısını anlayamayacakları konuda karar verirken hatalı karar vermeleri kaçınılmaz olacaktır. Bazı ülkelerdeki yargı sistemi, blokzinciri anlamaya ve blokzincir kullanımı delil olarak kabul ederek anlaşmazlıklarını çözmeye çalışsa da özellikle ülkemizdeki yargı sistemi, bu tür uyuşmazlıkları çözmekten çok uzaktır.⁵⁰ Bunun için, blokzincirden kaynaklı uyuşmazlıklar için tahkim sistemine başvurmak ve uzman hakemlerin uyuşmazlıklar hakkında karar vermelerini tercih etmek en doğru yöntem olacaktır.⁵¹

Blokzincirden kaynaklı uyuşmazlıklar için tahkim sisteminin de mevcut tahkim sistemlerinden çok daha hılı ve teknolojik sistemleri kullanabilmesi gerekmektedir. Blokzincirden kaynaklı uyuşmazlıklarda hız çok önem arz etmektedir. Blokzincir temelli varlıkların değerlerinde meydana gelen düzensiz dalgalanmalar, merkeziyetsiz olması ve uyuşmazlığın karşı tarafının şahıs olarak bilinmemesi nedenleri ile blokzincir hesapları üzerinden hızlı ve adil bir yargılama yaparak karar verebilecek özel bir tahkim sistemi olması gerekmektedir. Bibr bilgisayar korsanı tarafından blokzincir cüzdanınızın hacklenerek varlıkların çalınması ve blokzincir platformlarının hacklenerek kişilere ait blokzincir varlıklarının çalınması durumunda hızlı bir şekilde olaya müdahale edilerek çalınan varlıkların dünyanın dört bir tarafına dağıtılmaması, kaybedilmemeesi veya sistemlerden çıkarılmaması için bu hesapların dondurulması veya ilgili tedbirlerin alınması gerekmektedir. Normal tahkim sürecinde bile bir tedbir kararı alabilmek 3 ay gibi uzun bir süre alabilmektedir. Bu tür durumlara engel olunabilinmesi için blokzincir uyuşmazlıklarına özel tahkim sistemi olması gerekmektedir.

4.1. Tahkim Şartı

Tahkim yargılamasının söz konusu olabilmesi için tarafların bu konuda bir anlaşma yapmış olması gerekmektedir. Taraflar arasında tahkim anlaşması yoksa tahkim yargılaması yoluna gidilemeyecektir. Yukarıda belirtildiği üzere, taraflar arasında herhangi bir yöntemle yapılmış tahkim şartı kabul edilmektedir.

Maddi hukuk sözleşmelerinden doğan alacağın, devir sözleşmesi ile devralana geçişi sağlanırken, bu alacaktan doğan uyuşmazlıkların çözüm yolu da alacak ile birlikte devir edilmiş olur.⁵² Tahkim anlaşması, prensip olarak sadece tarafları bağlamakla birlikte, sözleşmenin devri durumunda, sözleşmeyi bütün hükümleri ile birlikte devralan kişinin, tahkim anlaşması ile bağlı olacağı Yargıtay kararları ile de kabul edilmiştir.⁵³

Bu durumda, kripto varlığın ana sözleşmesi olarak nitelendirebilecek whitepaperlarda ve akıllı sözleşmelerin içeriğinde tahkim şartı getirilmesi durumunda, bu varlıklar üzerinden işlem yapan herkes açısından tahkim şartı kabul edilmiş sayılacaktır. Bu varlıkların devir edilmesi durumunda, tahkim şartı da devir alan tarafa geçmiş olacaktır.

Metaverse platformları tarafından, kullanıcı veya üyelik sözleşmelerine tahkim şartı getirilerek, platform ile kullanıcılar arasında veya kullanıcıların kendi aralarında meydana gelen uyuşmazlıklarında tahkim yoluna gidileceği kararlaştırılabilir.⁵⁴ Bu sözleşmelerde, tahkim yeri olarak coğrafi bir yer belirlense bile tahkim toplantılarının ve duruşmalarının ilgili metaverse platformunda yapılacağı, hatta metaverse platformu içinde de nerede yapılacağı kararlaştırılabilir. Bu kapsamda, metaverse platformu içerisinde sanal tahkim merkezi kurulabilir. Örneğin, Roblox metaverse platformunun sözleşmesinde, kullanıcılar ile Roblox arasında meydana gelecek uyuşmazlıkların kurumsal tahkim merkezi olan Amerikan Tahkim Derneği (AAA) aracılığıyla tahkim yolu ile çözüleceği ve tahkim yerinin de California’nın San Mateo ilçesi olacağı belirtilmiştir.⁵⁵

Kleros platformunda bir uyuşmazlığın çözülebilmesi için; taraflar arasında meydana gelecek bir uyuşmazlıkta uyuşmazlığın Kleros platformunda çözümleneceiğini açık bir şekilde belirtmiş olmaları gerekmektedir.⁵⁶

4.2. Yabancılık Unsuru

Yukarıda, milletlerarası tahkimin uygulanabilmesi için yabancılık unsurunun bulunması gerektiğinden bahsedilmiştir. Blokzincir temelli varlıklardaki en önemli özellik, merkeziyetsiz ve dağıtık yapıda oluşlarıdır. Blokzincir teknolojisinin merkeziyetsiz olması nedeni ile blokzincir temelli varlıkları da merkeziyetsiz veya ülke sınırlarını aşan bir yapıya sahip olduğunu kabul edebiliriz.⁵⁷

Yabancılık unsuru için gereken temel şart da tarafların yerleşim yerinin veya işyerlerinin farklı devletlerde bulunmasıdır. Merkeziyetsiz bir yapıya sahip olan blokzincir temelli varlıklar yönünden, işlemin taraflarının yerleşim yerinin veya işyerlerinin tespiti mümkün olmadığından dolayı farklı devletlerde bulunduğu kabul edilebilir.

Blokzincir temelli varlıklardaki işlemlerin yürütülmesi, onaylanması veya yetkilendirilmesi için merkezi bir noktaya, kişiye veya kuruma gerek olmadığı için dünyanın her yerinden sisteme dahil olan kişilerin ve madencilerin ağları üzerinden saklama ve kontrol işlemleri yapılmaktadır. Asıl sözleşmeden doğan yükümlülüklerin önemli bir bölümünün ifa edileceği yerden veya uyuşmazlık konusunun en çok bağlantılı olduğu yerden, başka bir devlette bulunması da tahkime yabancılık unsuru kazandıracaktır.

Buna dayanarak da blokzincir temelli kripto paraları, akıllı sözleşmeleri ve NFT’leri ile diğer her türlü varlığı, milli hukuklar çerçevesinde yabancılık unsuru taşıdığını kabul ederek uyuşmazlıkları çözmeye çalışmamız daha isabetli olacaktır.⁵⁸

4.3. Hukuk Seçimi

Blokzincir temelli varlıkların merkeziyetsiz ve dağıtık yapıda olmaları nedeni ile uyuşmazlıklara uygulanacak hukuk konusunda da sorunlar meydana getirmektedir. Herhangi bir uyuşmazlık durumunda, uyuşmazlığa uygulanacak maddi hukukun belirli olması gerekmektedir.

Hukuk seçimi konusunda; kripto varlığın ana sözleşmesi olarak nitelendirebilecek whitepaperlarda, akıllı sözleşmelerin içeriğinde, NFT’lerde uyuşmazlıkların meydana gelmesi durumunda uygulanacak ülkenin maddi hukuku belirtilebilir. Aynı zamanda, tahkim yeri ve tahkim kurumu da belirtilebilecektir.

İngiltere tarafından, 2021 yılının nisan ayında “Digital Dispute Resolution Rules” (Dijital Uyuşmazlık Çözüm Kuralları) yayınlanmıştır. Bu bildirim gereğince, blokzincir temelli varlıkların mülkiyet hakkına konu olduğu ve akıllı sözleşmelerin İngiliz hukukundaki sözleşmeler gibi değerlendirildiği ifade edilmiştir.⁵⁹ Bu bildirimin amacı, blokzincir temelli varlıklar ve fintech uygulamaları dahil olmak üzere dijital teknolojiyi içeren ticari anlaşmazlıkların çözümünü kolaylaştırmaktır.⁶⁰ Bu kuralların uygulanabilmesi için akıllı sözleşmelere veya whitepaperlara, “Herhangi bir anlaşmazlık UKJT Dijital Anlaşmazlık Çözüm Kurallarına uygun olarak çözülecektir.” metni eklenerek bu kuralların uygulanması ve uyuşmazlıkların tahkim yolu ile çözüme kavuşması sağlanılabilecektir.⁶¹ Burada tahkim kararı, taraflar açısından nihai ve bağlayıcı olup bu kararlara itiraz hakkı ve mekanizması bulunmamaktadır.⁶²

4.4. Tahkime Elverişlilik

Blokzincir temelli varlıklar, tarafların üzerinde serbestçe tasarruf etme hakkı bulunduğundan ve genel olarak borçlar hukuku alanındaki ilişkilerden doğan uyuşmazlıklar sayılacağından dolayı bu konuda meydana gelecek bütün uyuşmazlıkların tahkime elverişli olduğu kabul edilebilecektir.

Blokzincir temelli varlıklar üzerinden işlem yapan kişiler, yatırım yapma ve kâr elde etme saikiyle hareket ettiklerinden dolayı 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun kapsamında belirtilen “tüketici” kriterlerine uymamaktadır.

5. Metaverse Tahkim

Gelişen teknolojinin nimetlerinden faydalanmak amacı ile hakem ve/veya taraflar fiziksel olarak bir araya gelmeden uyuşmazlığı müzakere edebilmeli ve karar verebilmelidirler. Tarafların iddia ve savunma haklarına zarar gelmediği sürece, kararın fiziken tahkim yeri olarak belirtilen yerde verilmemesi bir sakınca doğurmayacaktır ve kararda tahkim yerinin belirtilmiş olması yeterli olacaktır.⁶³

UNCITRAL Tahkim Kanunu da teknolojik araçların kullanılmasına cevaz vermektedir. UNCITRAL Tahkim Kanunu m.28/4’de “hakem veya hakemler, bilirkişi tanıklar da dâhil olmak üzere tanıkların şahsi olarak hazır bulunmaları gerekmeyen telekomünikasyon araçlarıyla (video konferans gibi) dinlenmelerine karar verilebilir.”.⁶⁴ Uluslararası Barolar Birliği de video-konferans yöntemi veya başkaca teknolojik araçlar vasıtasıyla görüntülü duruşmaların yapılabileceği belirtilmiştir.⁶⁵ İSTAC tarafından da Çevrimiçi Duruşma Usul ve Esasları⁶⁶ tebliği yayınlanmış olup, duruşma ve toplantıların video konferans veya telekonferans yöntemi ile yapılabileceği belirtilmiştir.

Tahkim kurumları tarafından, tahkim yargılamalarının daha etkin ve masrafsız yapılabilmesi için metaverse sistemi kurulabilir ve yönetilebilir. Tahkim kurumu tarafından, taraflara ve hakemlere özel şifreler verilerek tahkim yargılamasına ilişkin bütün bilgi ve belgelere ulaşma ve metaverse sisteminde yapılacak tahkim toplantılarına ve duruşmalarına katılabilme imkânı verilebilecektir.⁶⁷

Akıllı sözleşme ve NFT anlaşmazlıkları olmak üzere blok zinciri anlaşmazlıkları için metaverse tahkim, Amy J. Schmitz tarafından dile getirilmiştir.⁶⁸

Kanaatimizce, kripto varlığın ana sözleşmesi olarak nitelendirebilecek whitepaperlarda, tahkim şartı belirtilebilir ve whitepapera yazılacak tahkim şartı, ilgili kripto varlıktan meydana gelecek bütün uyuşmazlıklar için geçerli olacak ve tarafları bağlayacaktır. Aynı zamanda akıllı sözleşmelere de tahkim şartı getirilebilecektir. Tahkim şartı ile birlikte uygulanacak hukuk ve ilgili tahkim mercisinin de seçilmesi mümkün olduğu gibi doğacak bir uyuşmazlıkta uyuşmazlığın taraflarının başvuracakları tahkim mercisinin tayinine açıklık getirecektir.⁶⁹

Blokzincirden temelli varlıklardan kaynaklanan uyuşmazlıkların çözümü amacıyla blokzincir tahkimi ya da çevrimiçi uyuşmazlık çözümü adı altında farklı uyuşmazlık çözüm yöntemleri geliştirilmektedir.⁷⁰ Söz konusu platformlardan Sagewise ve OpenBazaar gibi bazıları geleneksel tahkim uygulamasına daha benzer bir uyuşmazlık çözüm yöntemi sunmaktadır.⁷¹ Örneğin, 2017 yılında kurulan Los Angeles merkezli Sagewise, geliştirdiği teknoloji ile taraflara, akıllı sözleşmelerine entegre edecekleri bir kod vasıtasıyla sözleşmelerinin işleyişini durdurma ve çıkan uyuşmazlığın çözüm sürecini başlatma imkânı sağlamaktadır.⁷² Bu şekilde taraflar, sözleşmenin işleyişinin ne zaman ve ne kadar süreyle duracağına ve çıkacak uyuşmazlıkları kimin çözeceğine ilişkin önceden belirledikleri parametreleri koda yerleştirmekte; bu parametreler doğrultusunda “uyuşmazlık çözüm modu” aktif hale geldiğinde uyuşmazlığa ilişkin tüm veriler, geleneksel şekilde oluştu¬rulmuş bir hakem heyeti de dâhil olmak üzere, üçüncü bir kişi ya da kişilere iletilebilmekte ve verilen karar çerçevesinde akıllı sözleşmenin işleyişi devam ettirilmektedir.⁷³

Blokzincir uyuşmazlıklarını çözümüne ilişkin, tahkim sistemi örneği olarak https://kleros.io/ alan adın üzerinden hizmet veren Kleros platformu örnek verilebilir. Kleros, Ethereum’da uygulanan akıllı sözleşme platformlarında kullanım için merkezi olmayan bir anlaşmazlık çözüm protokolü olduğunu iddia etmektedir.⁷⁴ Kleros’un devreye girebilmesi için akıllı sözleşmenin, uyuşmazlık durumunda Kleros’un hakemlik yapacağına ve bunun için oluşturulacak jüride yer alacak kişi sayısına ilişkin bir kod içermesi gerekmektedir.⁷⁵ Kleros, kitle kaynaklı jüri üylerinin davaları doğru bir şekilde analiz etmesi ve karar vermesi için oyun teorisi teşvikleri kullandığını; ucuz, güvenilir, tipik olarak hızlı ve merkezi olmayan bir şekilde yargılama yaptığını iddia etmektedir.

Sonuç

Gelişen teknoloji; blokzincir, kripto paralar, NFT, akıllı sözleşmeler ve metaverse gibi yeni olgular ortaya çıkarmıştır. Ortaya çıkan her yeni olgu, yeni ve farklı bir uyuşmazlığı ortaya çıkarmaktadır. Ortaya çıkan uyuşmazlıkları çözebilmek için uyuşmazlıkların kaynağı olan yeni olguları iyi anlamak gerekir.

Ortaya çıkan uyuşmazlıkları hızlı ve etkili bir şekilde çözebilmek için de teknolojinin nimetlerinden de faydalanmak gerekmektedir. İşte bu kapsamda, blokzincir temelli olgulardan kaynaklanan uyuşmazlıkları adil bir şekilde çözebilmek adına tahkim sisteminden faydalanmak; hızlı bir şekilde çözebilmek adına ise metaverse sisteminden faydalanmak gerekecektir.

Metaverse tahkim usulü denildiğinde, aslında teknolojinin sürece kattığı farklılık dışında, genel tahkim usulünden bir farklılık bulunmamaktadır. Tahkim yargılamalarında teknolojik gelişmelerden faydalanmanın sınırı, adil yargılanma hakkı ve hakem heyetinin tarafsızlığı ilkelerinden ödün vermemektir.

Metaverse tahkim usulündeki en önemli sorunlardan birisi, tahkim yerinin tespitidir. Metaverse tahkim usulünde tahkim yeri coğrafi anlamda belirsiz olduğundan dolayı mutlaka tahkim yerinin seçilmesi görüşündeyiz. Tahkim yerinin coğrafi bir yer olarak seçilmesi durumunda; tahkim sürecinin milletlerarası niteliğinin tespiti, hakem kararlarının iptal sebepleri ve iptal davasının açılacağı yer, tahkim usulüne uygulanacak hukuk, tahkim anlaşmasının geçerliliği, tahkime elverişlilik gibi tahkim yerine bağlanan hukuki sonuçlar uygulanabilecektir.

KVHS’ların yönetici veya sahiplerinin hırsızlık ve açgözlülükle hareket etmeleri neticesinde meydana gelen zararlar neticesinde, insanların ve yatırımcıların, blokzincir ve kripto varlıklardan uzaklaşmalarına sebep olmuştur. Bunun gibi birçok olumsuzluklar yaşanmış olsa da yeni yüzyılın doğurmuş olduğu bu teknolojik gelişmenin genişlemesine ve ilerlemesine engel olunamayacaktır.

Mevcut hukuk sistemimizin blokzincir uyuşmazlıklarına çözüm üretmesine yönelik hukuki alt yapıları kurması ve hakimlerin bu uyuşmazlıkları anlayabilmesi uzun zaman alacaktır. Tahkim kurumları tarafından, mevcut hukuki mevzuatlardan faydalanılarak uyuşmazlıkları çözmek amacı ile girişimlerde bulunulması ve bu alanda uzman kişilerin hakem olarak tayin edilmesi daha hızlı ve kolay bir çözüm olacaktır. Her geçen gün artan blokzincir temelli uyuşmazlıkların çözüme kavuşabilmesi için tahkim kurumlarının bir an önce uyuşmazlıkları çözmek amacı ile gerekli altyapıları kurmaları gerekmektedir.

Blokzincir temelli olgulardan kaynaklanan uyuşmazlıkları adil bir şekilde çözebilmek adına KVHS’ları ile blozincir temelli olgularda hizmet veren bütün kişilerin, bir araya gelerek bir tahkim sistemi kurulması konusunda anlaşma yapmaları gerektiğini düşünüyoruz. Tahkim sisteminin kurulması ile birlikte uyuşmazlıkların çözümlenmesi konusunda kuralların ortaya konulması ve tahkim sisteminin uygulanmasına yönelik kuralların belirlenmesi gerekmektedir. Bu şekilde yapılacak bir tahkim sisteminde, uyuşmazlıkların çözümlenmesinde yeknesak bir yöntem uygulanmış olacak ve tahkim kararlarının icrası daha kolay ve hızlı olacaktır.

Fırat Gültekin & Partners
Av. Bilal Gezer
Marka ve Patent Vekili

---

1. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 7
2. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 9
3. Akıncı, 2021 s. 17
4. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 47
5. Kayalı, 2022 s. 254
6. Kayalı, 2022 s. 254
7. Araalan, 2022 s. 17
8. Kayalı, 2022 s. 265
9. Kayalı, 2022 s. 265, 271, 273
10. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 45
11. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 290
12. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 290
13. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 293, 294
14. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 142, 283
15. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 41
16. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 42
17. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 43
18. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 158, 165
19. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 28
20. Schmitz
21. Kayalı, 2022 s. 264
22. Schmitz
23. Araalan, 2022 s. 22
24. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 73
25. Araalan, 2022 s. 22
26. Araalan, 2022 s. 22; Ersoy Pınar, 2022 s. 81 Mete Tevetoğlu, “NFT’nin Gündeme Taşıdığı Hukuki Sorunlar”, İstanbul Barosu Bilişim Hukuku Komisyonu Yapay Zekâ Çalışma Grubu, Yapay Zekâ Çağında Hukuk, s. 9
27. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 74
28. Ersoy Pınar, 2022 s. 82
29. Schmitz
30. Schmitz
31. Araalan, 2022 s. 23
32. Ersoy Pınar, 2022 s. 88, 89
33. [1]https://iprgezgini.org/2022/05/31/birlesik-krallik-ve-cinden-nftler-ile-ilgili-iki-guncel-mahkeme-kararina-genel-bir-bakis/#_ftn11 E.T.: 26.11.2022
34. Özdemir, 2022 s. 31; https://www.cryptotimes.io/uk-high-court-recognizes-nfts-as-legal-property/ E.T.: 04.12.2022
35. Özdemir, 2022 s. 4
36. Araalan, 2022 s. 19
37. Araalan, 2022 s. 23; https://www.xrtoday.com/mixed-reality/top-7-metaverse-cryptocurrencies/ E.T.: 04.12.2022
38. Araalan, 2022 s. 22
39. Özyiğit, 2022 s. 30
40. Özyiğit, 2022 s. 31; https://www.forbes.com/sites/cathyolson/2021/06/10/music-publishers-sue-roblox-for-200-million-alleging-unauthorized-song-use/?sh=425f9d2a4359 E.T.: 04.12.2022
41. Akıncı, 2021 s. 5
42. Kayalı, 2022 s. 265, 271, 273
43. Akıncı, 2021 s. 95
44. Akıncı, 2021 s. 281 Ortacalar, 2020 s. 68-69
45. Akıncı, 2021 s. 281, 282
46. Ortacalar, 2020 s. 69
47. Akıncı, 2021 s. 330
48. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 276
49. Tevetoğlu, Eylül 2021 s. 314
50. Blockhain Türkiye; Çin, Telif Hakkı Koruması için Blokzinciri Kullanıyor https://bctr.org/cin-telif-hakki-korumasi-icin-blokzinciri-kullaniyor-12766/, E.T.: 19.11.2022, https://35z8e83m1ih83drye280o9d1-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2021/04/Lawtech_DDRR_Final.pdfE.T.: 26.11.2022
51. Kayalı, 2022 s. 275
52. Akıncı, 2021 s. 169
53. Akıncı, 2021 s. 169; Yargıtay 19. HD, E.2014/11942, K.2014/17697, T.09.12.2014 https://www.sinerjimevzuat.com.tr/ E.T.: 27.11.2022
54. Örneğin; Decentraland’ın kullanıcı sözleşmesinde uygulanacak hukuk Panama Hukuku, yetkili mahkeme ise Panama Mahkemeleri olarak belirlenmiştir. Özyiğit, 2022 s. 31
55. https://en.help.roblox.com/hc/en-us/articles/115004647846-Roblox-Terms-of-Use E.T. : 04.12.2022
56. Kaya, ve diğerleri, 2022 s. 6
57. Kayalı, 2022 s. 265
58. Kayalı, 2022 s. 265, 271, 273
59. https://35z8e83m1ih83drye280o9d1-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2021/04/Lawtech_DDRR_Final.pdf E.T.: 26.11.2022, https://www.erdemirozmen.com/hukukta-gundem/makaleler/birlesik-krallik-dijital-uyusmazlik-cozum-kurallarina-iliskin-inceleme E.T.: 26.11.2022
60. https://www.simmons-simmons.com/en/publications/cksu381ia1jpj0a72kyuktebq/digital-dispute-resolution-rules E.T.: 26.11.2022, https://www.erdemirozmen.com/hukukta-gundem/makaleler/birlesik-krallik-dijital-uyusmazlik-cozum-kurallarina-iliskin-inceleme E.T.: 26.11.2022,
61. https://35z8e83m1ih83drye280o9d1-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2021/04/Lawtech_DDRR_Final.pdf (E.T.: 26.11.2022),
    https://www.erdemirozmen.com/hukukta-gundem/makaleler/birlesik-krallik-dijital-uyusmazlik-cozum-kurallarina-iliskin-inceleme (E.T.: 26.11.2022),
62. https://35z8e83m1ih83drye280o9d1-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2021/04/Lawtech_DDRR_Final.pdf (E.T.: 26.11.2022),
    https://www.erdemirozmen.com/hukukta-gundem/makaleler/birlesik-krallik-dijital-uyusmazlik-cozum-kurallarina-iliskin-inceleme (E.T.: 26.11.2022)
63. Akıncı, 2021 s. 286
64. Kısakürek, 2021 s. 65
65. Kısakürek, 2021 s. 66
66. https://istac.org.tr/tr/uyusmazlik-cozumu/tahkim/istac-cevrimici-durusma-usul-ve-esaslari/
67. Ortacalar, 2020 s. 26
68. Schmitz
69. Kayalı, 2022 s. 278
70. Kayalı, 2022 s. 275 Schmitz, ve diğerleri, 2019
71. Kayalı, 2022 s. 275 Schmitz, ve diğerleri, 2019
72. Kayalı, 2022 s. 276 Schmitz, ve diğerleri, 2019
73. Kayalı, 2022 s. 276
74. https://kleros.io/
75. Kayalı, 2022 s. 276; https://kleros.gitbook.io/docs/integrations/types-of-integrations

Kaynakça

• Akıncı Ziya Milletlerarası Tahkim [Kitap]. – İstanbul : Vedat Kitapçılık, 2021.
• Araalan Cemal Blokzincir Teknolojisi ve Metaverse [Makale] // Yapay Zeka Çağında Hukuk. – İstanbul : İstanbul Barosu, 2022.
• Çolak Uğur Türk Marka Hukuku [Kitap]. – İstanbul : Onikilevha, Eylül 2018.
• Ersoy Pınar Deniz Merve NFT’lerin Metaverse’teki Yeri ve Fikri Mülkiyet [Makale] // Yapay Zeka Çağında Hukuk. – İstanbul : İstanbul Barosu, 2022.
• Kayalı Didem Uluslararası Özel Hukuk Perspektifinden Akıllı Sözleşmeler [Makale] // TBB Dergisi. – 2022.
• Kaynak Balta Büşra Blockchain Teknolojisi İle Geliştirilen Kripto Paralar ve Telif Hakları [Makale] // Ankara Barosu Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku
• Dergisi. – Ankara : [yazarı bilinmiyor], 2022. – 2021/1 : Cilt 23.
• Kırca İsmail Tescilli Markanın Alan Adı Olarak Kullanılması [Kitap Bölümü].
• Kısakürek Serhat Elektronik Tahkim ve Tahkimin Dijitalleşmesi [https://tez.yok.gov.tr]. – İstanbul : [yazarı bilinmiyor], 2021.
• Ortacalar Enez Uluslararası Ticari Uyuşmazlıklarda Uygulanan Elektronik Tahkim: Dünyadaki Uygulamalar ve Türkiye için Öneriler. – Bursa https://tez.yok.gov.tr/, 2020.
• Özdemir Şebnem Metaverse (Meta-Evren) ve Yapay Zeka [Makale] // Yapay Zeka Çağında Hukuk. – İstanbul : İstanbul Barosu , 2022.
• Özyiğit Sinem Metaverse ve Hukuk Kesişimi: Avatarlara İlişkin Hukuki Değerlendirme [Makale] // Yapay Zeka Çağında Hukuk. – İstanbul : İstanbul Barosu, 2022.
• Schmitz Amy J. Metaverse Arbitration for Resolving Blockchain Disputes 1.0 [Journal].
• Schmitz Amy J. Online Dispute Resolution for Smart Contracts.
• Schmitz Amy J. ve Rule Colin Online Dispute Resolution for Smart Contracts [Makale] // Journal of Dispute Resolution. – 2019.
• Sevgi Samet Milletlerarası Ticari Tahkim Açısından Çevrimiçi Tahkim Yöntemi [https://tez.yok.gov.tr/]. – Ankara : [yazarı bilinmiyor], 2021.
• Sinerji Mevzuat [Çevrimiçi]. – https://www.sinerjimevzuat.com.tr/.
• Tevetoğlu Mete Hukuki Yönleriyle Kripto Varlıklar ve Kripto Varlıkların İlk Arzı [Kitap]. – İstanbul : Aristo Yayınevi, Eylül 2021.
• TPMK Türk Patent ve Marka Kurumu Marka İnceleme Klavuzu [Kitap]. – Ankara : TPMK, 2021.
• Yasaman Hamdi ve Yasaman Zeynep SINAİ MÜLKİYET KANUNU ŞERHİ [Kitap Bölümü] // SMK ŞERHİ. – ANKARA : SEÇKİN, 2021.
• Yasaman Zeynep Türk ve Avrupa Birliği Hukukunda İnternette Marka Hakkının İhlali [Kitap]. – İstanbul : Onikilevha, Aralık 2020.