1. Giriş

Elektrik, insanlık için ekonomik ve sosyal gelişmenin temel taşlarından ve gereksinimlerindendir. Bu temel taşın elde edilmesi için bazı enerji kaynaklarının kullanılması gerekmektedir. Enerjinin kaynaklarını en temelde 2 şekilde gruplandırabiliriz; Birincil ve İkincil Enerji Kaynakları. Birincil enerji kaynakları doğal enerji kaynaklarından elde edilenleri, ikincil enerji kaynakları ise birincil enerji kaynaklarının enerji dönüşüm yöntemleri kullanılarak, kullanılmaya elverişli enerji biçimlerine dönüştürülmesiyle meydana gelen enerji kaynaklarını ifade eder. Yine aynı şekilde, birincil enerji kaynakları da kendi içinde 2 şekilde gruplandırılabilir; yenilebilir olan ve yenilenebilir olmayan kaynaklar.

Yenilenebilir kaynaklar, doğal kaynaklar veya tepkimelerden faydanlanma temeline dayanan kaynaklar olup; güneş radyasyonu, rüzgar, dalga ve gelgit enerjisi, biyokütle, jeotermal enerji ve hidrolik gücü kapsar. Yenilenebilir olmayan kaynaklar ise; tüketilmesi ile yok olan, enerji üretimine elverişli, doğal rezervlerden oluşmakta olup; kömür, ham petrol, doğalgaz gibi fosil yakıtlar ile uranyumu içerirler.

Elektrik üretimi, diğer enerji biçimlerindeki elektrik enerjisinin üretilmesi işlemidir. Yukarıda bahsi geçen enerji kaynaklarının bir kısmı elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Bu üretim faaliyeti, hem yenilenebilir olmayan, hem de yenilenebilir enerji kaynaklarından yapılabilmektedir.

2. Faaliyetin Hukuki Niteliği

Elektrik üretimi faaliyeti günümüzde gerek idare gerek ise değişik usullerle yetkilendirilmiş özel hukuk kişilerince yürütülen bir faaliyettir. Elektrik üretimi, iletimi ve dağıtımı faaliyetleri; kamu yararına yönelik, toplumun ortak ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlayan, düzenli ve sürekli faaliyetler olmaları sebebiyle, bu faaliyetler idarenin kamu hizmeti niteliğindeki faaliyetlerindendir.

Anayasa Mahkemesi’ne göre, ‘‘Elektrik üretimi, iletimi ve dağıtımı ile ilgili etkinlikler kamu hizmetidir. Çünkü bu etkinlikler, kamu yararına dönük, toplumun ortak gereksinmesinin karşılanmasına yönelik, düzenli ve sürekli etkinliklerdir.” Yine Anayasa Mahkemesi’nin 26.3.1974 günlü, Esas 1973/32, Karar 1974/11 sayılı kararında, “..kişilerin su, elektrik, havagazı gibi ihtiyaçlarının karşılanması önemli kamu hizmetlerindendir.” denilerek, elektrik hizmetlerinin kamu hizmeti olduğu açıkça vurgulanmıştır.

3. Elektrik Üretim Şirketlerinin Hak ve Yükümlülükleri

Elektrik üretim faaliyetinde bulunan gerçek ve tüzel kişilere çeşitli kanun ve yönetmeliklerle birçok yükümlülük getirilmiştir. 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanununun 3. maddesine göre üretim; “enerji kaynaklarının, elektrik üretim tesislerinde elektrik enerjisine dönüştürülmesi”dir. Yine aynı maddeye göre üretim şirketi ise, “sahip olduğu, kiraladığı, finansal kiralama yoluyla edindiği veya işletme hakkını devraldığı üretim tesisi ya da tesislerinde elektrik enerjisi üretimi ve ürettiği elektriğin satışıyla iştigal eden özel hukuk hükümlerine tabi tüzel kişiyi” ifade eder. Üretim faaliyeti, lisanslarına göre, kamu ve özel sektör üretim şirketleri ile organize sanayi bölgesi tüzel kişiliği tarafından yürütülebilir. Üretim şirketi, almış olduğu lisans kapsamında; 6446 Sayılı Kanun’un 7. Maddesi gereğince, “tedarik şirketlerine, serbest tüketicilere ve özel direkt hat tesis ettiği kişilere elektrik enerjisi veya kapasitesi satışı”; “elektrik enerjisi veya kapasite ticareti”; “tedarik etmekle yükümlendiği elektrik enerjisi veya kapasitesini teminen, bir takvim yılı için lisansına dercedilen yıllık elektrik enerjisi üretim miktarının, Kurul tarafından belirlenen oranını aşmamak kaydıyla elektrik enerjisi veya kapasitesi alımı” faaliyetlerini yapabilir.

3.1. 6446 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunundan Kaynaklanan Yükümlülükler

Elektrik piyasasında üretim faaliyetinde bulunacak herhangi bir tüzel kişinin temel yükümlülüğü, faaliyetine başlamadan önce “lisans” almaktır. Tüzel kişiler lisans almanın yanı sıra faaliyet alanlarına göre mevzuatın diğer gereklerini yerine getirmekle de yükümlüdür.

6446 Sayılı Kanun’un 4. Maddesince; piyasada faaliyet gösterecek özel hukuk hükümlerine tabi tüzel kişilerin, ilgili mevzuat hükümlerine göre anonim şirket veya limited şirket olarak kurulması ve anonim şirketlerin sermaye piyasası mevzuatına göre borsada işlem görenler dışındaki paylarının nama yazılı olması şarttır.

6446 Sayılı Kanun’un 5. Maddesi gereğince; Lisans sahibi tüzel kişiler; tesislerini, yasal defter ve kayıtlarını Kurum denetimine hazır bulundurmak, Kurum tarafından talep edildiğinde denetime açmak ve Kurumun faaliyetlerini yerine getirebilmesi için ihtiyaç duyacağı her türlü bilgi ve belgeyi zamanında, tam ve doğru olarak Kuruma vermek zorundadır. Elektrik piyasasında üretim faaliyetinde bulunan gerçek ya da tüzel kişiler için getirilen bir diğer yükümlülük ise, üretebilecekleri toplam elektrik enerjisi miktarının sınırıdır. Zira 6446 Sayılı Kanun’un 7. Maddesi gereğince; herhangi bir gerçek veya özel sektör tüzel kişisinin kontrol ettiği üretim şirketleri aracılığıyla üretebileceği toplam elektrik enerjisi üretim miktarı, bir önceki yıla ait yayımlanmış̧ Türkiye toplam elektrik enerjisi üretim miktarının yüzde yirmisini geçemez.

Öte yandan, 6446 Sayılı Kanun’un 12. Maddesi uyarınca, sınırda yer alan illerde kurduğu üretim tesisinde ürettiği elektriği iletim veya dağıtım sistemine bağlantı tesis etmeden kuracağı özel direkt hat ile ihraç etmek isteyen tüzel kişilerin üretim lisansına ilave olarak Bakanlığın uygun görüşü doğrultusunda Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu’ndan da izin almaları gerekmektedir.

3.2. 5346 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanundan Kaynaklanan Hak ve Yükümlülükler

Yenilenebilir enerji kaynakları (YEK)’ndan elektrik enerjisi üretimi yapacak kişilere diğer mevzuatlarda yer alanlar yükümlülüklere ek olarak 5346 Sayılı Kanunla çeşitli ek hak ve yükümlülükler getirilmiştir.

5346 Sayılı Kanun kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretimi yapmak üzere lisans alan tüzel kişiler, lisanslarında belirlenen sahaların dışına çıkılmaması ve işletme anında sisteme verilen gücün lisanslarında belirtilen kurulu gücü aşmaması kaydıyla ek kapasite kurabilirler. Ancak 5346 Sayılı Kanunun Madde 6/c hükmünce; 31/12/2013 tarihine kadar iletim sistemine bağlanacak YEK Belgeli güneş̧ enerjisine dayalı üretim tesislerinin toplam kurulum gücü 600 MW’dan fazla olamaz. Milli park, tabiat parkı, tabiat anıtı ile tabiatı koruma alanlarında, muhafaza ormanlarında, yaban hayatı geliştirme sahalarında, özel çevre koruma bölgelerinde yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı elektrik üretim tesisi kurmak isteyenler ise 5346 Sayılı Kanunun Madde 8 hükmünce; ilgili Bakanlığın, doğal sit alanlarında ise ilgili Koruma Bölge Kurulunun olumlu görüşünü almak zorundadır.

Bunun yanı sıra, 5346 Sayılı Kanun Geçici Madde 1’e göre; 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu kapsamında tanımlanan mevcut sözleşmeler arasında yer alan ve 5346 sayılı Kanun kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapacak olan işletmeye girmemiş̧ yap-işlet-devret modeli kapsamındaki tüzel kişiler, mevcut sözleşmelerinden doğan haklarından feragat etmek şartıyla, bu Kanun kapsamındaki uygulamalardan yararlanabileceklerdir.

3.3. Birleşik Üretim Faaliyeti

Elektrik enerjisi üretim faaliyeti birden çok kaynaktan birlikte faydalanılarak yapılabilir. Bu durumda ‘Birleşik Üretim Faaliyeti’ gündeme gelir. Bu birleşik üretim faaliyetinin yürütüldüğü üretim tesislerine kurulacak yapılarla ilgili olarak alınacak lisanslara ilişkin yasal mevzuattaki düzenleme şöyledir; “Birden çok kaynaklı elektrik üretim tesislerinde kullanılan yardımcı kaynak ünitesi, ana kaynağa dayalı tesisin ünitesi olarak kabul edilir ve tesis tek bir önlisans veya lisans kapsamında değerlendirilir. Birleşik elektrik üretim tesisi ve birleşik yenilenebilir elektrik üretim tesisinde hiçbir koşulda yardımcı kaynak ana kaynağa dönüştürülemez.”

Buradaki ana kaynak, birden çok kaynaklı elektrik üretim tesislerinde önlisans veya lisans başvurusunda tercih edilen kaynağı; yardımcı kaynak ise, birden çok kaynaklı elektrik üretim tesislerinde önlisans veya lisans başvurusunda kullanılan ana kaynak türünde olmamak üzere, ana kaynak dışındaki diğer kaynak ya da kaynakları ifade eder.

Bu düzenlemeden, üretim birden çok kaynaktan yapılıyorsa ve tek bir yerde faaliyet yürütülecekse her kaynak için ayrı lisans alınması gerekmediği sonucu ortaya çıkmaktadır. Ancak farklı yerlerde birden çok üretim faaliyeti yürütülecekse ayrı ayrı ön lisans ve lisans alınması gerekmektedir. Faaliyetin tek yerden yürütülen faaliyet olarak sayılabilmesi için ana iletim hattının aynı olması gerekir. Üretim için kurulan her bir bina veya panel için ayrı ayrı önlisans veya lisans alınmaz.

4. Üretim Lisansı ve Önlisans

Elektrik enerjisinin üretimi için 6446 Sayılı Kanun’un 6. Maddesinin 1. Fıkrası gereğince lisans alınması zorunludur. Üretim faaliyeti için alınabilecek lisans türleri, Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği’nin 8. Maddesinin 1/a-b bentlerinde sayılan “Üretim Lisansı” ve “OSB Üretim Lisansı”dır.

Lisans, 6446 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunun 3. Maddesinde yer alan düzenlemeye göre, ‘‘tüzel kişilere piyasada faaliyet gösterebilmeleri için Kanun uyarınca verilen izin’’dir. Piyasada faaliyet göstermek isteyen tüzel kişi, faaliyetine başlamadan önce; Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği kapsamındaki istisnalar hariç, her faaliyet için ve söz konusu faaliyetlerin birden fazla tesiste yürütülecek olması hâlinde, her tesis için ayrı lisans almak zorundadır. Lisans, faaliyetin niteliği dikkate alınarak en az on, en çok kırk dokuz yıl için verilir. Ancak, 6446 Sayılı Kanunun geçici 12’nci maddesi kapsamında verilen üretim lisansının süresi, ilgili mevcut sözleşmenin süresi ile sınırlıdır.

Ancak elektrik piyasasındaki faaliyetler içinde üretim faaliyetinin özel bir niteliği vardır. Şöyle ki, diğer faaliyetlerde böyle bir gereksinim olmamakla birlikte, üretim faaliyetini yürütmek isteyen tüzel kişi doğrudan lisans alamaz, öncelikle önlisans alması gerekir. Önlisans gerekliliği sadece üretim lisansında vardır. Diğer faaliyetler için alınan lisansların ön lisansı yoktur. Bahsi geçen ön lisans sürelidir ve maksimum 24 aylığına verilir. Bu süre en fazla bir seferliğine yarıya kadar uzatılabilir. Bu sürede üretim için gerekli işlemler tamamlanmamışsa üretim lisansı alınamaz.

Üretim faaliyetinde bulunacak tüzel kişi, faaliyeti birden fazla tesiste yürütecek olması hâlinde, her tesis için ayrı önlisans almak zorundadır. Ancak birden çok yapı veya müştemilatının yüzeylerinde tesis edilen aynı tür yenilenebilir enerji kaynağına dayalı üretim tesisleri, sisteme aynı noktadan bağlanmak kaydıyla tek bir önlisans veya üretim lisansı kapsamında değerlendirilebilir.

5. 5346 Sayılı Kanun Kapsamında Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Elektrik Enerjisi Üretimi için Yapılan Özel Düzenlemeler

5346 Sayılı Kanun kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynakları; Rüzgâr, güneş, jeotermal, biyokütle, biyokütleden elde edilen gaz (çöp gazı dâhil), dalga, akıntı enerjisi ve gel-git ile kanal veya nehir tipi veya rezervuar alanı onbeş kilometrekarenin altında olan hidroelektrik üretim tesisi kurulmasına uygun elektrik enerjisi üretim kaynaklarını ifade eder.

Yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektrik enerjisinin iç piyasada ve uluslararası piyasalarda alım satımında kaynak türünün belirlenmesi ve takibi için üretim lisansı sahibi tüzel kişiye EPDK tarafından “Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi” (YEK Belgesi) verilir. 5346 Sayılı Kanun kapsamında yukarıda sayılan yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretimi yapmak üzere lisans alan tüzel kişiler, lisanslarında belirlenen sahaların dışına çıkılmaması ve işletme anında sisteme verilen gücün lisanslarında belirtilen kurulu gücü aşmaması kaydıyla ek kapasite kurabilirler. Ancak 5346 Sayılı Kanunun yürürlük tarihinden sonra kamu veya Hazine arazilerinde yenilenebilir enerji kaynak alanlarının kullanımını ve verimliliğini etkileyici imar planları düzenlenemez.

Yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı olarak yapılacak elektrik enerjisi üretimi, 5346 sayılı Kanun kapsamında YEK destekleme mekanizması ile devlet tarafından desteklenerek teşvik edilmektedir. Söz konusu destekten yararlanmak isteyen üreticilerin ise yerine getirmesi gereken yükümlülükler 5346 Sayılı Kanunun 6. Maddesi ile belirlenmiştir.

Av. Belgin Ceren Kaçar
Fırat Gültekin & Partners

Kaynaklar

• Daştan, Deniz; Elektirik Piyasasında Üretim Lisanslarının Hukuki Rejimi, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010, Syf. 15-17.
• Samuray, Figen; Elektrik Üretim Faaliyetlerinin Düzenlenmesi ve Denetlenmesi, T.C. İstanbul Medipol Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul, 2017, Syf. 6, Syf. 98-107, Syf. 18-97.
• https://muhendistan.com/elektrik-enerjisi-nedir/
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Elektrik_enerjisi